Có một điều chúng ta biết chắc: Día de los Muertos, hay Ngày của Người chết, không phải là phiên bản Halloween của Mexico.
Mặc dù có liên quan, hai sự kiện thường niên này lại rất khác nhau về truyền thống và không khí. Trong khi Halloween mang đến nỗi kinh hoàng và sự tinh nghịch vào đêm cuối cùng của tháng Mười, thì lễ hội Ngày của Người chết lại diễn ra trong hai ngày đầu tiên của tháng Mười Một với sự bùng nổ sắc màu và niềm vui sống. Đúng là chủ đề là cái chết, nhưng mục đích chính là thể hiện tình yêu thương và sự tôn kính đối với những người thân đã khuất. Tại các thị trấn và thành phố trên khắp Mexico, những người tham gia lễ hội hóa trang theo phong cách kỳ quặc, tổ chức diễu hành và tiệc tùng, ca hát, nhảy múa và dâng lễ vật cho những người thân yêu đã khuất.
Các nghi lễ này mang nhiều ý nghĩa biểu tượng. Càng hiểu rõ về lễ hội giác quan này, bạn sẽ càng trân trọng nó. Dưới đây là 10 điều thiết yếu bạn nên biết về sự kiện thường niên sôi động nhất Mexico.
1. Ngày lễ này đã có từ hàng ngàn năm trước.
Ngày lễ Người Chết bắt nguồn từ hàng ngàn năm trước với người Aztec, Toltec và các tộc người Nahua khác, những người coi việc thương tiếc người chết là bất kính. Đối với những nền văn hóa tiền Tây Ban Nha này, cái chết là một giai đoạn tự nhiên trong chuỗi dài cuộc đời. Người chết vẫn là thành viên của cộng đồng, được lưu giữ trong ký ức và tinh thần—và trong Ngày lễ Người Chết, họ tạm thời trở về Trái Đất.
Lễ hội Día de los Muertos hôm nay là sự kết hợp giữa các nghi lễ tôn giáo thời tiền Tây Ban Nha và các ngày lễ của Kitô giáo. Lễ hội diễn ra vào ngày 1 và 2 tháng 11 – Lễ Các Thánh và Lễ Các Đẳng Linh Hồn theo lịch Công giáo – vào khoảng thời gian thu hoạch ngô mùa thu.
2. Nó đã được UNESCO công nhận.
Di sản văn hóa không chỉ là các di tích và bộ sưu tập hiện vật. Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc (UNESCO) cho biết di sản văn hóa còn bao gồm những biểu hiện sống động của văn hóa – những truyền thống – được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Năm 2008, UNESCO đã công nhận tầm quan trọng của Ngày lễ Người chết (Día de los Muertos) bằng cách đưa ngày lễ này vào danh sách Di sản Văn hóa Phi vật thể của Nhân loại. Ngày nay, người Mexico thuộc mọi tôn giáo và sắc tộc đều kỷ niệm ngày lễ này. Nhưng cốt lõi của nó, Ngày của Người chết là sự tái khẳng định đời sống bản địa.
3. Bàn thờ là một truyền thống quan trọng…
Điểm nhấn của lễ hội là một bàn thờ, hay ofrenda, được dựng lên trong nhà riêng và nghĩa trang. Đây không phải là bàn thờ để thờ cúng; mà là để chào đón các linh hồn trở về cõi sống. Vì vậy, trên bàn thờ có đầy lễ vật – nước uống để giải khát sau chuyến đi dài, đồ ăn, ảnh gia đình và một cây nến cho mỗi người thân đã khuất. Nếu một trong những linh hồn là trẻ em, bạn có thể tìm thấy những món đồ chơi nhỏ trên bàn thờ.
Hoa cúc vạn thọ là loài hoa chính được dùng để trang trí bàn thờ. Được rải từ bàn thờ này sang bàn thờ khác, những cánh hoa vàng óng dẫn lối những linh hồn lang thang trở về nơi an nghỉ. Khói từ hương copal, được làm từ nhựa cây, truyền tải lời ca ngợi và cầu nguyện, đồng thời thanh tẩy khu vực xung quanh bàn thờ.
4. …và cả những bài thơ calavera trong văn học nữa…
Calavera có nghĩa là “đầu lâu”. Nhưng vào cuối thế kỷ 18 và đầu thế kỷ 19, calavera được dùng để mô tả những bài thơ ngắn, hài hước, thường là những bài văn bia mộ châm biếm được đăng trên báo chí để chế giễu người sống. Những bài thơ calavera trong văn học này cuối cùng đã trở thành một phần phổ biến trong lễ kỷ niệm Ngày của Người Chết. Ngày nay, phong tục này vẫn còn tồn tại và phát triển mạnh mẽ. Bạn sẽ tìm thấy những bài thơ dí dỏm, sâu sắc này trên báo in, đọc to và phát sóng trên các chương trình truyền hình và phát thanh.
5. …đặc biệt là Calavera Catrina.
Vào đầu thế kỷ 20, họa sĩ biếm họa chính trị và nhà in thạch bản người Mexico José Guadalupe Posada đã tạo ra một bức tranh khắc để đi kèm với một bức tượng calavera văn học. Posada đã mặc cho nhân vật thần chết của mình một bộ trang phục Pháp cầu kỳ và đặt tên là Calavera Garbancera, với ý định dùng nó như một lời bình luận xã hội về sự bắt chước tinh tế châu Âu của xã hội Mexico. “Todos somos calaveras”, một câu nói được cho là của Posada, có nghĩa là “chúng ta đều là những bộ xương”. Bên dưới lớp vỏ bọc nhân tạo, tất cả chúng ta đều giống nhau.
Năm 1947, nghệ sĩ Diego Rivera đã giới thiệu bộ xương cách điệu của Posada trong kiệt tác tranh tường “Giấc mơ chiều Chủ nhật ở Công viên Alameda”. Bức tượng bán thân bộ xương của Posada được đội một chiếc mũ lớn dành cho phụ nữ, và Rivera đã tạo ra một bức tượng nữ và đặt tên là Catrina, tiếng lóng chỉ “người giàu”. Ngày nay, calavera Catrina, hay đầu lâu thanh lịch, là biểu tượng phổ biến nhất của Ngày của Người chết.
6. Các gia đình mang thức ăn đến cho người chết.
Bạn sẽ phải chịu đựng cơn đói và khát khủng khiếp khi du hành từ thế giới tâm linh trở về cõi sống. Ít nhất thì đó là quan niệm truyền thống ở Mexico. Một số gia đình đặt món ăn yêu thích của người thân đã khuất lên bàn thờ. Những lễ vật phổ biến khác:
Pan de muerto, hay bánh mì của người chết, là một loại bánh ngọt điển hình (pan dulce), thường có hạt hồi và được trang trí bằng xương và đầu lâu làm từ bột. Xương có thể được sắp xếp thành hình tròn, giống như vòng tròn của sự sống. Những giọt nước mắt nhỏ xíu từ bột tượng trưng cho nỗi buồn.
Đầu lâu đường là một phần của truyền thống nghệ thuật đường do các nhà truyền giáo Ý mang đến vào thế kỷ 17. Được ép trong khuôn và trang trí bằng màu sắc tinh thể, chúng có đủ kích cỡ và độ phức tạp.
Đồ uống để chào mừng ngày lễ bao gồm pulque, một loại đồ uống ngọt lên men làm từ nhựa cây thùa; atole, một loại cháo loãng ấm làm từ bột ngô, thêm đường mía chưa tinh luyện, quế và vani; và sô cô la nóng.
7. Mọi người mặc trang phục hóa trang.
Ngày của Người Chết là một ngày lễ cực kỳ sôi động, tràn ngập đường phố và quảng trường công cộng suốt ngày đêm. Hóa trang thành bộ xương là một phần thú vị. Người dân ở mọi lứa tuổi đều được vẽ mặt một cách khéo léo để mô phỏng hình đầu lâu, và, bắt chước Calavera Catrina, họ mặc vest và váy áo cầu kỳ. Nhiều người tham gia lễ hội đeo vỏ sò hoặc các vật tạo tiếng động khác để tăng thêm sự phấn khích—và cũng có thể để đánh thức người chết và giữ họ lại gần nhau trong suốt lễ hội.
8. Đường phố được trang trí bằng giấy papel picado.
Bạn có lẽ đã thấy loại giấy thủ công Mexico tuyệt đẹp này rất nhiều lần trong các nhà hàng Mexico. Nghĩa đen của nó là giấy đục lỗ, mô tả hoàn hảo cách làm ra nó. Các nghệ nhân xếp giấy lụa màu thành hàng chục lớp, sau đó đục lỗ các lớp bằng búa và đục. Papel picado không chỉ được sử dụng trong Ngày của Người chết, mà nó đóng một vai trò quan trọng trong ngày lễ này. Được treo quanh bàn thờ và trên đường phố, loại giấy này tượng trưng cho gió và sự mong manh của cuộc sống.
9. Thành phố Mexico tổ chức một cuộc diễu hành mang tính biểu tượng.
Ngày lễ Người Chết (Día de los Muertos) đang phổ biến hơn bao giờ hết – ở Mexico và ngày càng lan rộng ra nước ngoài. Trong hơn một chục năm qua, tổ chức văn hóa phi lợi nhuận Mano a Mano: Văn hóa Mexico không biên giới có trụ sở tại New York đã tổ chức lễ hội Ngày của Người Chết lớn nhất thành phố.
Nhưng những lễ hội đích thực nhất lại diễn ra ở Mexico. Nếu bạn có mặt ở Thành phố Mexico vào cuối tuần trước Ngày của Người Chết năm nay, hãy nhớ ghé thăm cuộc diễu hành lớn, nơi bạn có thể tham gia nhạc sống, đạp xe và các hoạt động kỷ niệm khác trên khắp thành phố.
10. Các cộng đồng khác lại tổ chức lễ hội theo những cách độc đáo.
Vô số cộng đồng ở Mexico kỷ niệm Ngày của Người chết, nhưng phong cách và phong tục lại khác nhau tùy theo khu vực, tùy thuộc vào nền văn hóa tiền Tây Ban Nha chiếm ưu thế của khu vực. Dưới đây là một vài địa điểm nổi bật với những lễ hội đầy màu sắc và cảm động:
- Pátzcuaro: Một trong những lễ hội Ngày của Người chết xúc động nhất diễn ra hàng năm tại Pátzcuaro, một đô thị thuộc bang Michoacán, cách Thành phố Mexico khoảng 225 dặm về phía tây. Người dân bản địa từ các vùng nông thôn tụ họp trên bờ hồ Pátzcuaro, nơi họ chen chúc trên những chiếc xuồng, mỗi mũi xuồng thắp một ngọn nến, và chèo thuyền đến một hòn đảo nhỏ tên là Janitzio để cầu nguyện suốt đêm tại nghĩa trang.
- Mixquic: Ở vùng ngoại ô Thành phố Mexico này, tiếng chuông từ tu viện Augustinian lịch sử ngân vang và các thành viên cộng đồng mang nến và hoa đến nghĩa trang địa phương, nơi họ dọn dẹp và trang trí mộ phần của người thân yêu.
- Tuxtepec: Thành phố nhỏ này ở phía đông bắc bang Oaxaca nổi tiếng với những tấm thảm mùn cưa. Trong nhiều ngày, người dân địa phương tỉ mỉ sắp xếp mùn cưa màu, cánh hoa, gạo, lá thông và các vật liệu hữu cơ khác thành những họa tiết tinh xảo như thảm trên đường phố. Theo truyền thống, những tấm thảm mùn cưa của Tuxtepec được làm cho các đám rước quan trọng và được đánh giá trong một cuộc thi được tổ chức vào dịp lễ hội Día de los Muertos.
- Aguascalientes: Nằm cách Guadalajara khoảng 225 km về phía bắc, Aguascalientes—quê hương của nghệ nhân khắc José Guadalupe Posada—kéo dài lễ hội Ngày của Người chết đến gần một tuần trong Lễ hội Calaveras (Lễ hội Đầu lâu). Sự kiện này kết thúc bằng một cuộc diễu hành đầu lâu hoành tráng dọc theo đại lộ Avenida Madero.
Theo Nationalgeographic
Hoàng Ngân dịch
